Ο Κτίστης και το Κτήνος
Η επιλογή του Ιησού να χρησιμοποιήσει ένα μικρό πουλάρι κατά τη θριαμβευτική του είσοδο στην Ιερουσαλήμ έχει γίνει αφορμή να εξαρθεί η ταπεινότητά του και να δοξαστεί η αγάπη του προς τα μικρά ζώα. Μόνο που οι Πατέρες της Εκκλησίας έχουν διαφορετική γνώμη! "Οι άγιοι Πατέρες ως "πώλον" εννοούν τα "έθνη", τον εθνικό κόσμο της ειδωλολατρίας, πάνω στον οποίο, νικητής και τροπαιοφόρος, κάθισε ο Χριστός, με τη νέα θρησκεία της Αγάπης." (Π.Β.Πάσχος "Ερως Ορθοδοξίας", Αθήνα 1979) Η κίνηση, δηλαδή, του Χριστού ερμηνεύεται ως κίνηση κυριαρχίας και όχι ταπείνωσης!
Ανατρέξαμε στα πρωτότυπα κείμενα και επιβεβαιώσαμε την ερμηνεία αυτή. Ο όνος ως "ακάθαρτον ζώον" παραπέμπει στα "ακάθαρτα έθνη", κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο ("Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας τεσσαρακοστής"). Ο ίδιος αναφέρει ότι "διά του πώλου δηλούται η Εκκλησία και ο λαός ο νέος, ο ποτέ μεν ακάθαρτος, μετά δε το καθίσαι τον Ιησούν καθαρός γενόμενος". (Υπόμνημα εις τον Αγιον Ματθαίον). Παρατηρεί, μάλιστα, ότι το γαϊδούρι δεν αντέδρασε, συμβολίζοντας την υποταγή των "εθνικών" στον Ιησού. Ανάλογη η τοποθέτηση του Γρηγορίου Ναζιανζηνού στο "Λόγον εις τον Μέγαν Αθανάσιον".
Με την ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια του ζωοφιλικού κινήματος, έχει γίνει προσπάθεια να ευρεθούν επιχειρήματα υπέρ των ζώων στη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας. Υπάρχουν, πράγματι, κάποια αποσπάσματα της Αγίας Γραφής που θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως προστατευτική διδασκαλία υπέρ των ζώων. Στο κάτω κάτω της γραφής "πλάσματα του Θεού" δεν είναι κι αυτά; Ποιος δεν ξέρει ότι ο Νώε -κατ' επιταγή του Θεού- διέσωσε στην κιβωτό ένα ζευγάρι από κάθε είδος του ζωικού βασιλείου; Επικαλούνται, μάλιστα, το γνωστό χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης, μετά τον Κατακλυσμό: "Τότε είπε ο Θεός στο Νώε: Βγες από την κιβωτό εσύ, και μαζί σου η γυναίκα σου, οι γιοι σου και οι γυναίκες τους. Ολα τα ζώα, τα πτηνά, και τα ερπετά που σέρνονται στο χώμα, ας βγουν κι αυτά μαζί σου για ν' αρχίσουν να πολλαπλασιάζονται και να εξαπλωθούν πάνω στη γη." (Γένεσις, 8,15-17)
Δυστυχώς, όμως, το αμέσως επόμενο χωρίο επιφυλάσσει μια οδυνηρή έκπληξη για τα ζώα που μόλις έχουν διασωθεί: "Τότε ο Νώε έχτισε ένα θυσιαστήριο για τον Κύριο και πήρε απ' όλα τα καθαρά κτήνη και τα καθαρά πτηνά και τα πρόσφερε θυσία πάνω στο θυσιαστήριο. Ο Κύριος δέχτηκε με ευχαρίστηση τη θυσία." (8,20-21) Η μετάφραση αυτή (πρόκειται για την επίσημη μετάφραση που εγκρίνει η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδας) δεν είναι ακριβής. Οπως μαθαίνουμε από τις υποσημειώσεις, η ακριβής έκφραση είναι σκληρότερη: "Ο Κύριος οσφράνθηκε την ευχάριστη οσμή κι ευχαριστήθηκε."
Αυτή η "ευχάριστη οσμή" του αίματος διαπερνά όλη την Παλαιά Διαθήκη. Και όταν ο Σολομών αποφάσισε να εγκαινιάσει τον περίφημο ναό του προκάλεσε μια από τις μεγαλύτερες σφαγές στην ιστορία του πολιτισμού: "Επειτα ο βασιλιάς και όλοι οι Ισραηλίτες μαζί του πρόσφεραν θυσίες στον Κύριο. Ο Σολομών πρόσφερε στον Κύριο θυσίες κοινωνίας, είκοσι δύο χιλιάδες βόδια και εκατόν είκοσι χιλιάδες πρόβατα." (Α' Βασιλέων, 8,62)
Στην Καινή Διαθήκη τα ζώα παίζουν πολύ μικρότερο ρόλο. Αλλά κι εδώ οι αναφορές είναι σαφείς. Αναρωτιέται ο Απόστολος Παύλος "μήπως νομίζετε ότι ο Θεός ενδιαφέρεται για τα βόδια;" (Προς Κορινθίους Α' 9,9). Και όσοι θεοποιούν τα ζώα θεωρούνται από τον Παύλο ανόητοι, διότι "αντί για το δημιουργό αθάνατο Θεό προσκυνούν είδωλα που παρασταίνουν ζώα" (Προς Ρωμαίους 1,22). Οσο για τον ίδιο τον Ιησού, δίνει πρώτος το παράδειγμα. Προκειμένου να θεραπεύσει έναν μόνο άνθρωπο σκοτώνει 2.000 γουρούνια, σε ένα θαύμα που περιγράφεται από τρεις Ευαγγελιστές. Πρόκειται για την περίπτωση του δαιμονισμένου στη χώρα των Γαδαρηνών (ή Γεργεσηνών κατά τον Ματθαίον). Ο Κύριος επέτρεψε στα δαιμόνια αφού εξέλθουν από τον άνθρωπο να εισέλθουν σε ένα κοπάδι χοίρων. Αμέσως "ώρμησεν η αγέλη κατά του κρημνού εις την λίμνην και απεπνίγη". (Κατά Λουκάν, 8,32)
Η αντίρρηση σ' αυτές τις παρατηρήσεις είναι αυθόρμητη: Τα κείμενα αυτά -της Αγίας Γραφής- έχουν συνταχθεί σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ανθρωπότητας, πολλούς αιώνες πριν αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε για τα ζώα και τα δικαιώματά τους. Αναφέρονται σε εθνότητες νομάδων κτηνοτρόφων και σε διεθνείς κοινότητες εμπόρων, αστών και χωρικών. Η ένσταση αυτή είναι ορθή, μόνο που δεν τη συμμερίζονται οι θεολόγοι. Εφόσον θεωρούν τη Γραφή "αγία", δηλαδή θεόπνευστη, δεν μπορούν να της αποδώσουν οποιοδήποτε χρονικό προσδιορισμό (και περιορισμό). Αν, μάλιστα, τολμήσει κανείς να υπαινιχθεί "μεταρρύθμιση" ή "εκσυγχρονισμό", κινδυνεύει άμεσα να σφραγιστεί με την κατηγορία του αιρετικού, και να θέσει εαυτόν εκτός χριστιανικού πληρώματος.
Το χειρότερο είναι ότι η ιστορία της Εκκλησίας, δυτικής και ανατολικής, επισφραγίζει αυτές τις διδασκαλίες. Ο γερμανός ιστορικός του Χριστιανισμού Καρλχάιντς Ντέσνερ μιλά για διαρκή μαζική δολοφονία και επικαλείται ακόμα και τη χρήση από τους Πατέρες της Εκκλησίας ονομάτων ζώων για την περιγραφή των αμαρτωλών: "Ζώα ανθρωπόμορφα", "Αλεπούδες", "Λύκοι", "Λυσσασμένα σκυλιά", "Βρωμερά γουρούνια", "Κτήνη", κλπ.
"Χιλιάδες ζώα υπέστησαν από τον 9ο μέχρι τον 19ο αιώνα απηνείς διώξεις - ακολουθώντας τη Θεοκρατία της παλαιάς Διαθήκης- και εκτελέστηκαν με βάρβαρους τρόπους. Ακόμα κι αν είχαν απλώς δαγκώσει, οι σκύλοι θεωρούνταν αμαρτωλοί και οδηγούνταν στην πυρά." (Die Zeit, 22.8.97) Αλλά και για απλούς λόγους διασκέδασης, οι χριστιανοί του Μεσαίωνα "έστελναν στο θάνατο τα ζώα, από τα πουλερικά μέχρι τα βόδια. Τα γουρούνια απαγχονίζονταν με δικαστικές αποφάσεις, τα σκυλιά βασανίζονταν ως συνεργοί του διαβόλου και ρίχνονταν στην πυρά ζωντανά. Ακόμα και οι γάτες πετάγονταν στη φωτιά τη μέρα της γιορτής του Αη Γιάννη. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα οργάνωναν φριχτά ολοκαυτώματα με γάτες στο Μετς, κάτω από εκκλησιαστική καθοδήγηση".
Ανάλογη είναι η εικονογραφική μεταχείριση των ζώων, ιδιαίτερα από τον καθολικισμό. Στην γοτθική περίοδο η χρήση ζωικών μορφών ως διαβολικών απεικονίσεων φτάνει στο απόγειό της. Αλλά και στην ορθόδοξη εκκλησία, αν εξαιρεθούν τα ζώα της φάτνης και ο "πώλος όνου", δεν λείπουν καθόλου τα τερατόμορφα ζώα, οι "δράκοντες", τους οποίους κατατροπώνει κάθε Αγιος που σέβεται τον εαυτό του. Οσο για τον ίδιο τον τρισκατάρατο Σατανά, όταν δεν είναι "όφις", τουλάχιστον έχει μακριά αυτιά και ουρά, προδίδοντας έτσι τη ζωική του φύση. Σχετικό είναι ένα ανέκδοτο που διηγούνται οι παλιοί Σαντορινιοί για μια συντοπίτισσά τους που είδε μια γάτα πάνω στην Αγία Τράπεζα σ' ένα ξωκλήσι και την πήρε για τον Εξαποδώ. Εσπευσε λοιπόν να την ξορκίσει: "Γαλανά-γαλανά τα ματάκια σου, μυτερά-μυτερά τα αυτάκια σου, μακριά-μακριά η ουρίτσα σου, προσκυνώ και δοξάζω τη χάρη σου."
Σ' αυτές τις παρατηρήσεις, η μόνη απάντηση από την πλευρά της Εκκλησίας είναι ότι ο Θεός ιεράρχησε τα πλάσματά του και έδωσε ανώτερη θέση στον άνθρωπο. Οσο για τα ζώα, αυτά ας αρκεστούν στο ότι είναι απτές αποδείξεις της ύπαρξης του Θεού. Τη θέση αυτή διατυπώνει, με ελαφρώς παρεξηγήσιμο τρόπο, ο γηραιός επίσκοπος της Φλώρινας Αυγουστίνος Καντιώτης, στη χριστουγεννιάτικη εγκύκλιό του τού 1988: "Ποιος έκανε το βόδι; Το βόδι το έκανε ο Θεός. Αυτή είναι η λογική και αληθινή απάντηση. Και όσα βόδια υπάρχουν -και υπάρχουν χιλιάδες- τόσες και αποδείξεις της υπάρξεως του Θεού υπάρχουν."
(Ελευθεροτυπία,
4/4/1999)
